Przedawnienie i prekluzja

Za zasadę prawa cywilnego przyjmuje się, że dochodzenie roszczenia majątkowego z wykorzystaniem przymusu państwowego, czyli wymiaru sprawiedliwości, zostało ograniczone w czasie. Powodami, dla których wprowadza się ograniczenia w czasie wykonywania uprawnień, są przede wszystkim trudności z odtworzeniem materiału dowodowego. W miarę upływu czasu świadkowie i strony mogą mieć problemy, żeby przypomnieć sobie szczegóły okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. Dokumenty i inne źródła dowodowe także mogą ulegać zniszczeniu, zniekształceniu lub zgubieniu. Ponadto, w miarę upływu czasu utrwala się stan faktyczny, za którym powinien podążać stan prawny.

W prawie cywilnym podstawowe znaczenie mają dwie instytucje regulujące czas dochodzenia roszczeń: przedawnienie i prekluzja.

Przedawnienie

Przedawnienie roszczeń powoduje, że po upływie przewidzianego w ustawie czasu zobowiązany do wykonania roszczenia może podnieść zarzut jego przedawnienia. Zgłoszenie zarzutu przedawnienia podlega na podstawie art. 5 k.c. ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Jednakże, tylko w wyjątkowych sytuacjach można uznać, że zgłoszenie tego zarzutu stanowi nadużycie prawa podmiotowego ze względu na naruszenie zasad współżycia społecznego. Jeśli zarzut jest uznany za skuteczny, sąd oddala powództwo ze względu na przedawnienie roszczenia. Mimo że roszczenie istnieje, nie może być dochodzone przed sądem. Gdyby jednak dłużnik spełnił świadczenie, którego domaga się wierzyciel, mimo że roszczenie uległo już przedawnieniu, dłużnik nie może żądać zwrócenia spełnionego świadczenia. Brak przymusu państwowego, który jest konsekwencją przedawnienia roszczenia, nie stanowi przeszkody w dobrowolnym spełnieniu świadczenia. Pomimo przedawnienia roszczenie nadal zatem istnieje. Nie można jednak skutecznie żądać jego wykonania z wykorzystaniem przymusu państwowego.

Podniesienie zarzutu przedawnienia nie jest obowiązkiem dłużnika. Jeżeli dłużnik nie zdecyduje się na zgłoszenie tego zarzutu, sąd będzie rozpoznawać sprawę tak, jakby roszczenie nie było przedawnione, mimo że upłynął czas na jego dochodzenie.

Prekluzja

W odróżnieniu od przedawnienia prekluzja powoduje, że roszczenie przestaje istnieć. Po upływie terminu prekluzyjnego uprawniony traci tytuł prawny do żądania od swego dłużnika spełnienia świadczenia. Roszczenie nieistniejące nie może stanowić wobec tego podstawy prawnej dla świadczenia dłużnika. Jeżeli zatem dłużnik spełni ciążący na nim wcześniej obowiązek po upływie terminu prekluzyjnego, może domagać się od wierzyciela zwrotu spełnionego świadczenia lub jego równowartości. Dłużnik nie musi przy tym podnosić zarzutu prekluzji, aby uwolnić się od obowiązku spełnienia świadczenia.

Ile czasu ma uprawniony na dochodzenie roszczenia przed sądem?

Czas przewidziany na dochodzenie roszczenia przed sądem, czyli termin prekluzji lub przedawnienia roszczenia zależy od jego rodzaju. Przedawnieniu lub prekluzji ulegają tylko roszczenia majątkowe i cywilne. Od tej zasady są także wyjątki, ale nie są one liczne.

Termin przedawnienia lub prekluzji roszczenia ustala się indywidualnie w odniesieniu do każdego z roszczeń osobno.

W Kodeksie cywilnym przewidziano regulację ogólną w art. 117 i n. Według regulacji ogólnej termin przedawnienia wynosi sześć lat. Jednak, dla roszczeń o świadczenia okresowe i roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata (art. 118 k.c.).

Ponadto, na podstawie z art. 125 § 1 k.c. roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd przedawnia się z upływem sześciu lat. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenie okresowe należne w przyszłości przedawnia się z upływem trzech lat.

Reguły ogólne nie znajdują zastosowania, jeżeli termin przedawnienia roszczenia jest uregulowany odmiennie w przepisach szczególnych. Regulacja poszczególnych roszczeń może zatem wprowadzać inne terminy do ich dochodzenia.

Przykłady regulacji szczególnej terminu przedawnienia:

– roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieło, a jeżeli działo nie zostało oddane – od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane (art. 646 k.c.),

– roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju; to samo dotyczy roszczeń z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom oraz roszczenia z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom trudniącym się zawodowo takimi czynnościami albo osobom utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone – przedawniają się z upływem lat dwóch (art. 751 k.c.),

– roszczenia właściciela przeciwko samoistnemu posiadaczowi o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również roszczenia o naprawienie szkody z powodu pogorszenia rzeczy przedawniają się z upływem roku od dnia zwrotu rzeczy. To samo dotyczy roszczeń samoistnego posiadacza przeciwko właścicielowi o zwrot nakładów na rzecz (art. 229 k.c.).